За да докажеме дека имаме идентитет и континуитет во него, ние тоа можеме да го докажеме преку постоење на историјата како посебна дисциплина за изучување. Тој континуитет би се изгубил доколку историјата се смести во еден конгломерат од научни и образовни дисциплини во кои историјата би се изгубила, а со тоа и идентитетот. Ако еден народ не ја изучува својата историја, нему неминовно му се поттура туѓа историја.

Ова во интервју за Пресинг го вели историчарот, проф.д-р Новица Велјаноски, кој со години ги обработуваше документите АСНОМ и е единствен научник од Македонија кому му беше дозволен пристап и научна обработка на архивата на Јосип Броз Тито во делот за Македонија. Тој беше и еден од експертите, кој работеше на утврдување на границата со соседна Србија.

Повод за разговорот беше предложениот нов Концепт за реформи во образованието, со кој се предвидува укинување на самостојно изучување на предметот историја.

*Професоре, Вие сте еден од потписниците на реакцијата на Институтот за национална историја против укинувањето на историјата како самостоен предмет, што е предвидено со новиот Концепт за реформи во образованието. Според Вас, што ќе значи спојувањето на историјата со други два предмети во еден, наречен Општествени науки?

-Мислам дека е грешка. Меѓутоа, се сомневам дека е направено намерно. Ова беше неочекувано, токму сега, кога постојат многу други проблеми да се „истрча“ со реформата во образовниот систем. Се говори дека во некои земји (како пример Финска) не се изучувала историјата. Ние не можеме да се споредуваме со Финска, па дури и да е така. Ние сме во поинаква општествено-политичка и регионално-географска положба од неа и од другите држави во Скандинавија. Ние уште се бориме за одбрана на нашиот идентитет без оглед на тоа што од најодговорни места се тврди дека тој идентитет е „зацементиран“. За да докажеме дека имаме идентитет и континуитет во него, ние тоа можеме да го докажеме преку постоење на историјата како посебна дисциплина за изучување. Тој континуитет би се изгубил доколку историјата се смести во еден конгломерат од научни и образовни дисциплини во кои историјата би се изгубила, а со тоа и идентитетот. Ако еден народ не ја изучува својата историја, нему неминовно му се поттура туѓа историја. Затоа мислам дека ова не треба да биде прифатено и затоа сум се потпишал да дадам свој придонес.

*Ги работевте документите на АСНОМ. Во реакцијата реакцијата забележавте дека уште на АСНОМ било утврдено историјата да се изучува како самостоен предмет. Во кои документи било тоа утврдено и што ќе значи и ова напуштање на уште една АСНОМ-ска одредница?

Колку ќе се фалсификува АСНОМ?

-Во документите од Првото заседание на АСНОМ често се нагласува потребата од изучување на историјата и за вниманието кон неа. Тие луѓе тогаш нермале високо факултетско образование, некои немале ниту основно образование, а не докторати по историја, како оние кои се таму во Институтот, но некоја интуиција им говорела дека создавањето на државата почива врз некои историски факти и вистини. Уште тогаш барале да се формира научен институт за историја (Зборник документи АСНОМ, том 1, кн. 1, стр.152), и се донесени решенија со кои се инсистирало на воведување на историјата во образовните програми за изучување. Низ извештаите за работата на Иницијативниот одбор за свикување на АСНОМ, како и во рефератот „Борбата против окупаторот“ (истиот Зборник, стр.130-143) и „Народно-демократската власт во Македонија“ (истиот Зборник, стр.143-153) се укажува дека ова што се предлага во документите не е без основа, туку се заснова на историските корени на македонската нација во минатото. Затоа, не случајно, некои наши соседи тврдат дека АСНОМ е уривање на нивната национална основа, дека АСНОМ и македонската држава се создадени на нивната (антибугарска, антигрчка) национална основа. Познато е дека некои соседи тврдат дека нашиот идентитет е од 1944 година наваму. Борците во целиот период од Народноослободителната борба, во документите што ги создавале, се повикуваат на минатото.

Една грешка е веќе направена. Договорот склучен со Грција, неодговорно, не се повикува на клучните документи на АСНОМ, туку на прогласот на АСНОМ, кој всушност е само информација, а не државноправен документ. Со предлозиве за кои станува збор, АСНОМ воопшто ќе го нема, а со тоа се губи и идентитетот и континуитетот на нашето постоење.

*Колку се оправдани сомневањата дека зад ставањето на историјата во лер, всушност се задоволуваат одредени бугарски барања?

-Бугарија никогаш не признала постоење на македонската нација, нејзиниот јазик и историја. Таа ја призна Македонија, но не и македонска нација, јазикот и историјата. Тие што решија да потпишат договор за доброссоседство требаше на маса прво да го стават тоа прашање, а потоа другите прашања. Бугарската страна со право сега го потврдува истото. Не може да се потпишуваат такви несериозни меѓународни договори, кои секоја страна ќе ги толкува како што сака. Тука има нечија скриена намера. Мислам дека има елементи да се верува дека бугарската страна бара допрецизирање на договорот, што подразбира да нема нација со сопствен јазик и историја, односно да нема историја. Се разбира, ако нема историја, нема нација.

*Дали како општество и држава сме подготвени да го „проголтаме“ ова и да го минимизираме значењето на историјата?

-Ова со реформата во образованието, која сега се актуелизира, претставува чекор кон тоа. Се зборува дека страдал квалитетот на образованието. Не знам на какви тестови нашите ученици покажувале неуспех или слаб успех, стагнација и слично. Не мислам дека е така. Нашите ученици кога одат на Запад во однос на општообразовните знаења се многу поуспешни. Ние се доведуваме во ситуација сами да ги правиме неспособни и незналици, па да ги корегираме со програмите кои сега се нудат. Зошто нашитер „мозоци“ ги бараат на Запад ако биле неуспешни? Ние сме тие кои се жалиме на одлив на „мозоци“. Ако навистина имаме слаб образовен систем, зошто нашите деца со задоволство се прифаќани во стопанските активности на Запад? Но, тенденцијата е друга. Преку критиките на образовниот систем (кој, наводно, треба да се „реформира“) ни се протура нешто друго, кое, како што велите, не смееме да го „проголтаме“. И ако не тераат на тоа нема да биде без трајни последици за нас.

*Забележливо беше дека меѓу потписниците на реакцијата на ИНИ недостасуваат неколку познати научни имиња, меѓу кои и тоа на самиот директор. На што се должик тоа?

-Мене исто така ме изненади тоа. Некои од нив, кои на еден или друг начин се инволвирани во актуелната власт, или во комисиите, мислат исто како мене, но постои одреден опортунизам. Не станува збор за гол патриотизам на потписниците на Иницијативата, туку за историска и актуелна реалност. Некои забораваат дека имаат морална обврска да го бранат она што го работат или што го работеле цел живот. За жал, комерцијализацијата и во областа на историската наука, и политизацијата на историјата во овој случај, е повеќе од присутна.

*За каква експертска јавност од областа на историјата говориме кога очигледно постојат и такви, кои се подготвени да се откажат од науката на која и го посветиле својот професионален и животен ангажман?

-На ова прашање е тешко да се даде одговор. Одговорот, донекаде, е содржан во претходното прашање. Некој може да ме обвини за субјективност. Не можам да разберам некој директор да не сака да го дели мислењето на сопствениот колектив. Тој не заслужува да им биде директор на тие луѓе. Експертската јавност горе-долу е единствена во своите гледања. Таа јавност е свесна дека се врши политички притисок врз неа само поради тесни политички интереси. Не може да се смета за оправдано тоа што наводно поради некакви „повисоки интереси“ се врши откажување од сопствената историја и од историјата како дисциплина, заради некакво членство во некој политички или економски сојуз кој можеби утре ќе се распадне.

*Како гледате на досегашниот ангажман на мешовитата македонско-бугарска комисија за прашања од историјата и учебниците?

-Јас не го прифаќам постоењето и работата на мешовитата комисија, во случајов со Бугарија. Тоа сум го кажал на повеќе места и писмено. Со бугарските колеги, како и со нивните институции, барем со поголемиот дел од нив, сме имале соработка. Сме пишувале врз основа на документи. Пример, самите колеги од Бугарија, кои се занимаваат со проучувањето на периодот на Втората светска војна, тврдат дека Бугарија во периодот 1941-1944 година била во сојуз со фашистичката оска и била „фашистичка“. Тоа е влезено во нивната историографија на голема врата. Така ја третираат и окупацијата на Македонија во двете светски војни. Мноштво трудови се објавени кај нив на таа тема, а сега од нас бараат да се корегираме дека не била фашистичка и не била окупација. Тоа е само едно прашање. Има илјадници други прашања за други периоди. Тврдам дека тие не може да се решат со комисија. Било која да е и каква и да е, ако таа е комисија од објективни научници, нема да успее. Ние авторите во Македонија кога пишуваме за историски прашања се повикуваме на трудовите од бугарски автори, а тие сега од нас бараат да не се повикуваме на нивните автори, бидејќи тогаш биле под притисок. Страшна конфузија. Нормално, во учебниците може да се ублажи, а тоа е направено и до сега, но историските факти не може да се негираат. Да се постигне апсолуна усогласеност не е возможно. Тоа е како во стог сено да се бара иглата. Во таква ситуација и работата на Комисијата испаѓа смешна. Според мене, толкувањето на историските факти треба да им се допушти на научниците, кои, сепак, поради својот научен интегритет се обврзани да ја почитуваат и науката и самите себе си.