Тајната дипломатија и несудениот златник на Дедо Михаил: Нашата црква е полна, зашто на македонски, разбирлив јазик ги читаме молитвите (2)

Рехабилитација на македонските Бугари жртви на комунистичкиот режим е една од 5+1 точките, што Бугарија и ги постави како услов на Македонија за кревање на ветото за официјален почеток на преговорите за членство во ЕУ. Власта молчи за содржината на одговорот, а официјална Софија смета дека сите, кои биле судени за ВМРО и ванчомихајловизам, биле македонски Бугари. Но, дали е баш така?! И дали повторното отворање на политичките досиеја ќе значи рехабилитација или ново убиство на поединци?! Да се послужиме со примерот на Методи Гогов или попознат како Дедо Михаил, кој беше и поглавар на МПЦ.

Има и еден дел за начинот на работа на Дедо Михаил во црквата Св.Мина и, нормално, зависта кај останатите свештеници за неговата популарност кај обичните мирјани.

„…Да, имаше некои што потшепнуваа против нас, а тоа не беше работа на Митрополијата, и уште од порано сакаа да не набркаат. Ние се обидовме да преведеме нешто на македонски, но тоа ним не им се допадна. Токму синоќа имавме бдение, црквата беше преполна, а не се слушна ниту еден збор. Тоа е чудно за нашите цркви и ако сте ги посетувале, сте виделе дека е како на панаѓур. А, во таа црква не се слуша ниту еден збор. Преполна црква, човек до човек, а ни збор не се слуша. А некои господа граѓани велат дека другите цркви се празни и прашуваат зошто е нашата полна, а зашто е тоа-затоа што на македонски, на разбирлив јазик ги читаме псалмите, молитвите, потоа евангелиските четива, апостолските четива-сето тоа го читаме на македонски јазик. И синоќа пак читавме, па ќе видиме што ќе биде утре…“.

Втората средба ќе се одржи два месеца подоцна, односно на 12 јануари 1960 година, повторно во станот на „Мирјана“ во Скопје и тоа на инсистирање на Чекада, кој веќе е под истрага, а службите на неговиот предмет ќе му го дадат кодното име „Сељак“! За тоа ќе му се пожали и на Дедо Михаил. Ќе му каже што се му е одземено при претресот на неговите простории, од писма на кардиналот Степинац, до извештаи за Ватикан во кои се жали дека во државата нема слобода на верата. А, овој, пак, ќе му возврати со корисни совети и инструкции.

За содржината на вториот разговор, УДБА меѓу другото во својата евиденција ќе запише:

„…Чекада целата оваа акција на власта ја надополнил со остри зборови, изјавувајќи дека со нив (свештениците на католичката црква) се постапува многу лошо (На Космет, наводно, при претресите се сквернавеле цркви и се рафрлале црковни работи и светии) и се зачудил зошто сето тоа се прави, кога во светот се води мирољубива акција. За сите овие работи вели дека ќе се слушне неговиот глас на икуменскиот концил во Рим на кој властите мора да го пуштат.

Околу прашањето за зближување на црквите и работата на линија на унија, Чекада истакнал дека до истата не може брзо да дојде, но оти тие треба упорно да работат на тоа меѓу свештенството и верниците. Му предложил почесто да се среќаваат и на состаноците обајцата да излегуваат со реферати. Натаму истакнал дека на ова се работи како во Ватиканските кругови, така и меѓу македонската емиграција…“.

Следниот момент ќе биде Конгресот на византолози одржан во Охрид во летото 1961 година на кој ќе присуствуваат голем број католички свештеници и православни теолози. И од тогаш ќе датира познанството на Дедо Михаил, кој „случајно“, токму тогаш ќе го користи својот годишен одмор, со неколку важни личности-браќата Даниел и Стернон Лисиен, едниот професор во Рим, а другиот во Париз, извесен Климе Наумов Мешков од Кипар, роден во Крушево, сега вработен во Виена, извесен Николај Жернов од Лондон, професор на Оксфорд… И тука ќе паднат поканите за посети и на Виена, и на Рим, и на Лондон, без никакви финансиски грижи. Но, и ветувања за испраќање од странство на соодветна литература во форма на списанија, книги…

Посебно интересен е ликот на Климе Наумов Мешков. Тој шест години на Кипар работел за Американците на превод на радио-емисии од бугарското национално радио, со што директно учествувал во креирањето на американската политика спрема Бугарија.

Во февруари следната година ќе дојде до нова средба меѓу скопскиот бискуп и Дедо Михаил на која Чекада ќе го информира дека се подготвува за патување во Рим. Но, и за нешто многу депримирачко и разочарувачко. Прво, дека на барање на југословенската дипломатија од работа во Радио Ватикан се отстранети двајца негови добри пријатели, кои се оценети како припадници на усташката емиграција во Италија, што пак ќе има извесно значење за натамошниот тек на приказната. И второ, дека дознал оти посредничката во нивните контакти и дијалог „Мирјана“, ќерка на офицер на ЈНА во Скопје, била соработничка на тајната полиција.

Еве што меѓу другото, според записникот за оваа средба, ќе каже бискупот Чекада:

„…Концилот треба да се одржи во месец октомври оваа година. За неговото подготвување веќе се работи најусилено на практично пасторални работи. Отпрвин се мислеше дека на овој Концил треба да се прогласи и формулира една нова догма за Св.Богородица-како единствена милосрдна посредничка меѓу Бога и луѓето. Ние бискупите добивме веќе писма со кои се бара од нас да го изнесеме нашето мислење дали да се направи ова или не. Колку ми е мене познато, поголем број од бискупите одговориле, а и јас сум меѓу нив, дека тоа не треба да се прави во сегашната етапа. Има стравување дека со донесувањето на оваа нова догма би се одалечиле повеќе од православните и би срушиле уште еден мост помеѓу овие две толку духовно билски христијански конфесии.

Изгледа дека на Концилот ќе се донесат уредби со кои ќе се зголеми власта на бискупите над манастирските братства и над парохиските свештеници, оти праксата го покажа како многу нужно.

Ние знаеме дека има многу православни епископи, свештеници и верници, кои се одушевуваат со акцијата на католичката црква во светот, и со стегнатоста на дисциплината во неа. Ова и многу други симптоми говорат дека кај повеќето зрее сознанието дека сме всушност едно и дека треба што побргу да дојде и до формалното единство. Јас лично мислам оти јас нема да доживеам да го видам ова единство, кое е вистински и единствен идеал на мојот живот, ама верувам дека порано или подоцна ќе се стигне до него. Ние сите, и ние и вие, сме должни да работиме како вистински пионери, за ова велико дело. Ако и не успееме да ги жнееме плодовите од остварувањето на овие големи идеали, ние сме должни да сееме, да работиме. А, што правиме и ние, Вие и јас брате…? Зар ние не сме пионери на ова велико дело? Јас Ве ценам, многу Ве ценам, но морам да Ви кажам и тоа дека едно време почнав и во Вас да се сомневам. Во последно време се сомневам во сите. И во својата околина и во своите свештеници. Онаа особа која толку многу сакаше да не запознае еден со друг е шпион. Како успе да ја спечали мојата доверба, јас уште не можам да си објаснам, ете токму во врска со неа јас почнав да се сомневам и во Вас…“.

Во септември, пак, истата 1962 година ќе се случи решавчка средба. Во Скопје ќе дојде Климе Наумов Мешков, кој ќе инсистира на средба со Дедо Михаил. И Дедо Михаил во својот извештај за средбата меѓу другото ќе наведе:

„…Рече дека е во Скопје дојден заедно со своите две сестри и дека отседнале во Инвалидски хотел. Дошол со нив да им купи некои подароци. Имал намера утре да се врати во Грција, а сестрите да отпатуваат за Бугарија. Ми вети денес поладне пак да одјде кај мене во канцеларија.

Го прашав зошто не би станал свештеник, кога е теолошки образован, па да дојде на служи на МПЦ. Одговори дека не би можел да биде тука свештеник. Тогаш праша дали ние-свештениците и верниците, ја создадовме МПЦ или некои други ни ја створија. Реков дека ние ја створивме, бидејќи тоа свештенство и народот го сакаа, а јас бев и во првиот иницијативен одбор на црквата, кој уште 1945 година бараше да се создаде македонска праволсвна црква. Тој се изненади, кога посебно чу дека и јас сум работел на тоа, говорејќи зар е можно тоа, бидејќи наму му говореле дека МПЦ ја создале комунистите. Од овој случај се уверил дека надвор се протурале често неточни, непроверени и тенденциозни вести. Затоа човек требал да биде резервиран. Овој момент го искористив да го запознаам пошироко со формирањето на МПЦ.

Ми рече дека сега во Лондон ќе го посетел Жернов, со кого ќе разговарал по многу работи, како и околу моето одење кај него. Напомена дека од мое евентуално одење во странство со група излетници, не би имал никаква полза, далеко подобро и пополезно би било да одам сам, зашто групно одење е со „овчар и кучиња“. Ми сугерираше да одам надвор под изговор дека сакам да ја видам Европа, манастири и културни споменици. Таму-во Оксфорд, би ме прифатиле и би ме воделе насекаде каде треба на нивни трошок.

Напомена дека по црковна линија, освен верскиот часопис „Екуменикол прес“, кој тој им го испраќа, излегувале и други информации, но нив не смеел да ми ги праќа оти биле од поверлив карактер. Праша дали тука добиваме бугарски црковен весник, за кој рече дека носел добри информации од целиот црковен свет.

Се интересираше дали може да ми пишува од Кипар, му реков дека може, но пократко и не така отворено. Му беше драго што ова му го реков и што сум внимателен, како и за тоа што го пофалив дека и до сега добро постапувал, односно што покрај верскиот часопис што ми го праќа, не приложувал и писмо.

Го прашав што сака да се постигне со акцијата за зближување и соединување на црквите, која ја воведе папата и во кој дух во Рим ќе се одржи Концил, одговори дека во случајов не се оди на соединување на црквите, бидејќи тоа не е можно, туку на потесни врски помеѓу нив, на зближување и меѓусебно помагање…“.

Интересна е забелешката на работниците на Службата за одржаната средба:„Врски на соработникот со Климент Мешков и Николај Жернов датираат од минатата година-од Конгресот на византолозите во Охрид. И обајцата се интересни по своите ставови на линија на зближување на црквите, а по тоа што изгледа работат за некои од западните обавештајни лсужби. Врските со нив добро се развиваат и едно подоцнежно одење на соработникот во странство, несомнено би било од голема полза на што се работи, поготово кога е тој по иста линија поврзан со Чекада и некои католички попови, кои исто така престојуваа на Конгресот на византолизите во Охрид…“.

На крајот на оваа 1962 година Дедо Михаил ќе добие материјал за одело во вредност од 28.000 динари во знак на внимание за дотогашната соработка со службата и постигнатите резулати во разработката на „Сељак“ и широките перспективи за вклучување во центарот на ВМРО во Рим и клеро-усташката емиграција… Веќе во февруари наредната 1963 година ќе дојде до нова, мошне блиска и искрена средба меѓу Дедо Михаил и бискупот Чекада на која овој ќе му ги пренесе сите впечатоци и настани од одржаниот Концил во Ватикан, на кој уште еднаш ќе се потврди дека не постојат услови за зближување меѓу двете цркви, што беше и основна тема на разговор меѓу двајцата свештеници од Македонија. И што е посебно важно, ќе го покани да присуствува на вториот дел на Концилот.

Но, тоа што е најинтересно за приказнава е дека истовремено за првпат се споменува планот за изведување на акцијата насловена како „Екумена“. Тој е на осум страници, пишуван е на српски јазик, што значи дека е разработуван од републичката и сојузната УДБА. Еве што вели планот:

„Акцијата „Екумена“, како што е замислена, треба преку преземање на низа оперативни мерки и обмислени комбинации, да придонесе за создавање подобра позиција на соработникот „Гоби“ во редовите на реакционерниот раководен католички и православен клер во земјата, и во неговото вградување во клерикалните центри во странство и во центарот на ВМРО во Рим, со цел да се откриваат и успешно да се следат нивните намери и акции и преземањето мерки за спречување. Или поконкретно, со оваа акција треба да се постогне следното:

I-Спрема реакционерните фактори во РКЦ и СПЦ.

1/. Врз база на постоечката позиција, углед и врска што ги има, соработникот што подобро да се вгради во овие кругови, заради поефикасно следење на нивните непријателски активности и откривање на намерите околу прашањето за односост спрема државата, или во правец на зближување, со цел преземање заедничка акција, што особено доаѓа до израз по акцијата на Папата и Ватикан за обединување на црквите. Во предвид доаѓаат пред се следните цлијателни клерици: Бискупот Смиљан Фрањо Чекада, епископите на СПЦ Василие Костиќ, Јово Велимировиќ и призренскиот Павле, архимандритот Јустин Поповиќ, Миомир Тодоровиќ и уште некои од Патријаршијата, и митрополитот македонски Доситеј. Сите тие, повеќе или помалку, се интересни заради улогата што ја играат во своите цркви-посебно околу прашањето за односот со државата, потоа поради своето непријателско делување, заради меѓусебните контакти на линија на зближување и здружување, како и поради врските со емигрантските кругови на Запад.

2/.Особено добар увид треба да се оствари во акциите што католичкиот клер ќе ги презема спрема епископатот на СПЦ и МПЦ и оделни свештеници пред вториот дел на ватиканскиот концил во насока на придобивање за идеите на истиот, како и во подготовките, разните ставови и реагирањето на православниот епископат и свештенството, со цел врз база на тоа да можат да се преземат и соодветни мерки.

Реалните можности на соработникот во овој правец ќе бидат посебно разработени и искористени во текот на оваа година.

1. Спрема клерикалните институции, центрите и поединци во странство.

1.Ватиканските кругови и одделни институти

Евентуалното поврзување со некои функционери во Ватикан, Државниот секретаријат или институтот De propaganda fide, што е сосема можно на линија на зближување и обединување на црквите, треба покрај сознанијата за нивните намери и планови во овој правец, да придонесе и за утврдување во која мерка постојат врски и соработка со ванчомихајловистите и каков е карактерот на истите. Всушност, треба да се потврдат и објаснат сигналите со кои се располага од порано. Соработникот ќе прифати и контакт со папата или со некој од кардиналите ако за тоа покрене иницијатива Чекада.

2. Клероусташка и ванчомихајловистичка емиграција

Воспоставувањето контакти со поистакнати функционери на едната или на другата емиграција, до што сигурно ќе дојде на нивна иницијатива, секако ќе придонесе подобро да се расветли нивната поврзаност и соработка, особено што се однесува на евентуални нивни подготовки за преземање заедничка акција спрема земјата. Во тој правец пред се се очекуваат контакти со следните лица: Д-р Крунослав Драгановиќ  и Иван Томас (двете лица блиски до бискупот Чекада, што ги споменавме погоре м.з.), познати клероусташи, со Асен Аврамов и Наум Асенков од ЦК ВМРО, а можеби и со некои други од емиграцијата.

3. Група католички свештеници и научници од Рим и Париз, од југословенско и странско потекло, која покрај другото се занимава со прашањето за обединување на црквите.

Зацврстувањето и продлабочувањето на врските, што со оваа група се воспоставени на Конгресот на византолози во Охрид 1961 година, би било насочено на откривање на нивните планови и намери, како и на активности на линијата на зближување на црквите, врските со католичките бискупи и свештеници, а евентуално и со праволсваните во земјата, на одредени ставови на ватиканските функционери и институции околу прашањето за нормализација на односите со нашата држава, како и политиката што треба да ја води и спроведува бискупатот во земјата и слично. Во оваа група спаѓаат Петар Аман, Мишел Лацко, Петар Сакач, Софронов и др.

4. Православните теолози Николај Жернов-професор во Лондон, и Климент Мешков-американски службеник на Кипар.

Контактите со нив во странство треба да расветлат повеќе работи од нивните активности: нивната работа на линија на зближување на црквите во целина, концепциите и ставовите по ова прашање, како и поврзаноста со разни верски центри и институти, католички функционери и свештеници, врските со православни епископи, свештеници и други лица во нашата земја и карактерот на тие врски (Василие Костиќ, Јустин Поповиќ и др.), целта на нивните посети на нашата земја, зашто основано се претпоставува дека освен со верска, се занимаваат и со обавештајна работа, по се изгледа за Америка. Соработникот би ги прифатил задачите како од верски, така и од обавештаен карактер ако евентуално му бидат поставени.

(Утре-Тајната дипломатија и несудениот златник на Дедо Михаил:Подготовки за изведување на акцијата „Екумена“)